Ruch społeczny, jakim była powstała i rozwijająca się na początku XVIII wieku masoneria - organizacja propagująca nowe zasady współżycia społecznego - narodził się w Anglii. Masoneria była tam instytucją typową dla społeczeństwa mieszczańskiego w narastających stosunkach burżuazyjnych po prawie stuletnich wojnach dynastycznych i religijnych. Miała zaszczepić poszanowanie jednostki, uwolnić ją od skrępowań religijnych, politycznych i stanowych.

Problem genezy wolnomularstwa jest wielce kontrowersyjny. Cześć historyków i wolnomularzy dopatrywała się początków wolnomularstwa w kapłańskich instytucjach egipskich, chaldejskich i hebrajskich w starożytności. Inny mit mówił, że pierwszymi masonami byli budowniczowie świątyni Salomona, których przyuczył posiadający tajemnicę kunsztu murarskiego Hiram.

Bractwa te skupiały murarzy architektów i budowniczych, którzy z racji wykonywanego zawodu posiedli olbrzymią wiedzę i kwalifikacje. Stanowili oni wśród, innych rzemieślników elitę - nie podlegali oficjalnej władzy miejskiej czy państwowej oraz w porównaniu z innymi rzemieślnikami uzyskiwali wysokie zarobki.

Część prac murarskich wykonywano w zamkniętych pomieszczeniach zwanych "lodge" (lożą). Nazwa ta oznaczała także chatę, w której przechowywano narzędzia niezbędne przy budowie, spożywano posiłki i sypiano. Z biegiem czasu loża stała się ośrodkiem życia towarzyskiego oraz miejscem gdzie wymieniano poglądy z dziedziny zawodowej. Z czasem określenie " loża " zaczęto stosować dla określenia zespołu ludzi zbierających się w danym warsztacie budowlanym. Stan ówczesnej wiedzy był skromny. Przekazywanie sprawdzonych przez wieki zasad budowlanych odbywało się za pomocą symboli, co w oczach niewtajemniczonych rzemieślników podnosiło prestiż i okrywało nimbem tajemniczości budowniczych wspaniałych budowli.

Średniowieczna religijność nadawała ton życiu muratorów, w którym katolicki rytuał i obrzędowość przeplatał się z symboliką zawodową. Bractwo średniowieczne - jak każdy cech - było zhierarchizowane. Będącym kierownikiem danego zespołu mistrz, był tak samo jak jego dwaj pomocnicy - dozorcy, wybierany przez czeladników.

Dla praktycznego utrzymania tajemnicy zawodowej obwarowano ją licznymi religijno - mistycznymi symbolami, które przekazywano tylko nowo przyjmowanym członkom. Musieli oni składać przysięgę, zapobiegającą ujawnieniu tajemnicy zawodowej. W ten sposób narodził się rytuał, który z biegiem czasu ulegał modyfikacji, aż znalazł się w lożach właściwej masonerii.

Przyjmowany do loży " adept" musiał mieć poręczenie przynajmniej dwóch członków bractwa. Przyjmowano ucznia, którego później wtajemniczono na stopień czeladnika a następnie mistrza, co już i we właściwej masonerii połączone było z takimi rekwizytami symboliki i alegorii jak: Biblia, Ewangelia, młotek, kielnia, fartuch, prostokąt, trójkąt, linia.

Do bractw mularskich zaczęto przyjmować przedstawicieli innych warstw społecznych, rekrutujących się przeważnie z arystokracji, szlachty i środowiska bogatych kupców. Ich przynależność dodawała bractwu splendoru, a także przysparzała korzyści w postaci rekomendacji i poparcia w celu uzyskania prawa budowy nowego obiektu. Przyjmowani do lóż patronowie - zwani inaczej mularzami przyjętymi lub spekulatywnymi - na początku mogli, ze specjalną opłatą i po uiszczeniu składki rocznej, uczestniczyć w zebraniach loży poświęconych tylko sprawom pozazawodowym. Wnieśli oni do lóż wyższość intelektualną, a ich ilość zmieniła tematykę zebrań oraz proporcje miedzy mularzami zawodowymi (operatywnymi) a przyjętymi. Ponieważ tajemnie zawodowe były już przestarzałe nastąpił, ze strony wysoko kwalifikowanych rzemieślników, a spadek zainteresowania działalnością lóż, a gotyckie budowle na Wyspach Brytyjskich w końcowych dziesięcioleciach XVII wieku zaczęły zamierać. Dlatego też początkowo kunszt murarski został zepchnięty w bractwach na dalszy plan, a w miarę upływu czasu całkowicie wyparty, co zmieniło korporację rzemieślniczą w instytucję innego typu.

W owym okresie przełomu u podstaw rodzącego się wolnomularstwa znalazły się idee takich myślicieli jak: John Lockc, Francis Bacon, Jan Comeński i Izaak Newton. Bacon w “Nowej Atlantydzie” zalecał wzniesienie świątyni mądrości według zasad i praw Wielkiego Budowniczego - Boga. W owym czasie życie towarzyskie kwitło we wszelkiego rodzaju szynkowniach, tawernach, zajazdach i piwiarniach, dlatego też loże odbywały tam swoje posiedzenia.

Cztery loże londyńskie, które dotychczas odbywały posiedzenia w czterech różnych szynkowniach, zebrały się w lutym 17l7 roku i uchwaliły utworzenie Wielkiej Loży. Na następnym zebraniu, które odbyło się 24 czerwca tego samego roku, wybrano (na przeciąg jednego roku) Wielkiego Mistrza oraz dwóch wielkich strażników. Miało to zapobiec chaosowi organizacyjnemu, który mógł powstać na skutek wzrastającej ilości lóż i członków. Data ta jest uważana za moment powstania nowoczesnej masonerii spekulatywnej.

Innym, mającym doniosłe znaczenie dla rozwoju tego ruchu faktem, była opracowana w 1723 roku przez pastora Jamesa Andersona “The Book of Constitutions”, w której przedstawił on legendarną historię masonerii, rozporządzenia ogólne i obowiązki masonów. Było to przyczynkiem dla rozwoju tego ruchu. Już w 1725 roku Wielkiej Loży podlegały 64 loże, a w 1740 roku aż 181 (w tym zagraniczne). Między innymi z jej upoważnienia powstały loże w Madrycie i Giblartarze (1728 rok), Irlandii (1729 rok), Paryżu (1732 rok), Bostonie (1733 rok), Hamburgu (1733 rok), Rzymie i Szwecji (1735 rok), Portugalii (1736 rok), Berlinie (1740 rok), Rosji i Austrii ( 1742 rok).

Ponadto w Polsce przebywało wielu Francuzów, Niemców oraz osób innych narodowości. Obracali się oni w kręgu dworu królewskiego, służyli w wojsku polskim, a także na magnackich dworach. Cudzoziemcy przede wszystkim szukali możliwości zrobienia kariery, a że przed przybyciem do Polski mogli się zetknąć bądź też zetknęli się ze “sztuką królewską”, jej propagowanie i kontakty poczynione w tworzonych lożach w znacznej mierze im to ułatwiały.

Wiadomo również, że wśród członków lóż masońskich we Francji napotkać można nazwiska polskich arystokratów, którzy jeździli tam w celach towarzysko – rozrywkowych bądź też edukacyjnych.

Czas powstania oraz pochodzenia pierwszych lóż w Polsce budziły i budzą wiele kontrowersji. Traktując temat generalnie, wykrystalizowały się na ten temat dwie teorie. Starsza – reprezentowana przez Askenazego, Pelczara i Nieczuję – Urbańskiego, karze dopatrywać się “pramatki” naszego wolnomularstwa w drezdeńskiej loży “ Loge aux Trois Aigles” (“Loża Trzech Orłów”). Opierają się oni na fakcie, że przed ogłoszeniem przez papieża Klemensa XII bulli z 27 kwietnia 1738 roku zakazującej działalności wolnomularskiej, istniało w Warszawie kilka lóż – filii wspomnianej już loży drezdeńskiej – założonych przez Fryderyka Augusta Rutowskiego – syna Augusta II.

Teoria druga – reprezentowana przez Załęskiego, Łempickiego i Hanssa mówi o wniesieniu światła “ sztuki królewskiej” bezpośrednio bądź pośrednio z Francji. Zwolennicy tej koncepcji wychodzą ze znanego faktu, że arystokraci polscy zetknęli się z lożami we Francji, gdzie uzyskali wtajemniczenia już przed 1738 rokiem, którym “sztuka królewska” nie była obca, poczęli tworzyć pierwsze ogniwa polskiego wolnomularstwa. Dlatego też wydaje się, że Fryderyk Rutowski najpierw był przyjęty do loży w Warszawie, a po wyjeździe z do Drezna jesienią 1738 roku założył tam pierwszą lożę i stanął na czele saskiego wolnomularstwa. O tych pierwszych lożach polskich niewiele wiadomo oprócz tego, że pracowały w oparciu o trzy stopnie wtajemniczenia: ucznia, czeladnika, mistrza. Nie posiadały nazw i ich skład osobowy jest nieznany. Wszyscy badacze umownie nazywają je dworskimi i zgodni są, co do tego, że na skutek wspomnianej już bulli papieskiej z 1738 roku, która potępiała wszelkie tajne związki, zaprzestały one swojej działalności.

Loża w Wiśniowcu stała się zawiązkiem warszawskiej loży “Towarzystwo Trzech Braci” otwartej w 1744 roku przez Andrzeja Makronowskiego przy pomocy cudzoziemców: Le Fort’a i Franciszka Longchampsa. Ten ostatni – bankier przybył z Włoch – przeniósł się do Lwowa i już w 1747 roku założył, jako filię loży warszawskiej, pierwszą masońską placówkę w tym mieście – “Świątynię Trzech Bogiń”. W Gdańsku, który był drugim po warszawskim liczącym się w skali Rzeczypospolitej ośrodkiem gospodarczym i ludnościowym utrzymującym szerokie kontakty handlowe z europejskimi metropoliami, pracowała loża “Trzech Pionów” założona 30 maja 1751 roku. Była ona zależna od berlińskiej loży “Trzech Globów”.

Nie oznaczało to jednak zaprzestania przez poszczególnych braci działalności. I tak, najczynniejszy wolnomularz – cudzoziemiec – oficer inżynier Jan Łukasz de Toux de, Salverte prowadził założoną przez siebie w tajemnicy w 1750 roku w Warszawie lożę “Dobrego Pasterza”, którą zasilili członkowie rozwiązanej loży “Towarzystwo Trzech Braci”. Toux de Salvarte był jednym z najczynniejszych w Polsce wolnomularzy przez niemal pół wieku. Urodził się w Niderlandach austriackich, początkowo był nauczycielem matematyki, a od 1733 roku członkiem korpusu Inżynierów w Wiedniu gdzie został adiutantem dowódcy. Uczestniczył w wojnie austriacko – tureckiej. Inicjowany prawdopodobnie w stronach rodzinnych, w Wiedniu uzyskał najwyższe wtajemniczenie “Bractwa Różanego Krzyża” – starej organizacji mistyczno – alchemicznej zbliżonej do masonerii, a później ją penetrującej. Aresztowany w Brnie na Morawach za założenie w tym mieście loży, po uwolnieniu w marcu 1749 roku przybył do Polski.

Bulla papieska oraz sytuacja polityczna w kraju spowodowały upadek “sztuki królewskiej”. Walka patriotyczna, jaka rozgorzała między możnowładczym stronnictwem Czartoryskich – zwanym “Familią” a stronnictwem dworskim Augusta III całkowicie zaabsorbowała byłych wolnomularzy. Niefortunny udział Saksonii w wojnie siedmioletniej doprowadziły do zajęcia tego kraju przez wojska pruskie. W końcu na kilka lat dwór saski, który rezydował tam wraz z czołowymi dygnitarzami Rzeczypospolitej i Saksonii. Niekorzystny dla króla przebieg wojny zmusił go do częściowej ugody z “Familią”. Wolnomularze – Polacy i Sasi, których rozgrywki polityczne pochłaniały coraz mniej, pragnęli kontynuowania prac wolnomularskich. W ten sposób niedawni przeciwnicy mogli spotkać się na zebraniach towarzysko – lożowych. W tym celu, siostrzeniec Augusta III – hrabia August Moszyński wraz ze Stanisławem Lumborskim – czołowym działaczem i przedstawicielem stronnictwa Czartoryskich – reaktywowali w 1757 roku “Towarzystwo Trzech Braci”. W rok później loża ta odbywała już regularne posiedzenia. Dzięki cudzoziemcom – członkom tej loży – utrzymywała ona kontakty z drezdeńską lożą “trzech Mieczy”, królewiecką lożą “Trzech Koron” i gdańską lożą “Trzech pionów”.

Drugą placówkę założył w Warszawie w 1763 roku niezmordowany w swej wolnomularskiej działalności Toux de Salverte. Była nią przeznaczona dla studiowania tzw. nauk tajemnych, przez które rozumiano wówczas alchemię, astrologię, kabalistykę, a także kosmologię – “Wszechnica Tajemnic”. De Salverte był w tym zakresie dobrze przygotowany. Doskonale znał hebrajski, posiadał poważną wiedzę matematyczną, a ponadto dysponował sporą biblioteką specjalistyczną. Ten główny ośrodek okultyzmu upadł jednak wraz z wyjazdem jego inicjatora w 1764 roku za granicę.

Loże zakładane w Polsce w czasie panowania saskiego były tworami polskimi. Należała do nich przeważnie rodzima arystokracja oraz aktywnie przyczyniający się do ich powstania cudzoziemcy. Wymienić tutaj należy takich wolnomularzy cudzoziemskich jak: Pierr Le Fort, Henryk Heyking, Jan Łukasz de Toux de Salverte, August Moszyński, Franciszek Longchamps, niejaki Teillie – dozorca loży “Trzech Braci” w 1744 roku i współwłaściciel pierwszej we Lwowie loży, Ludwig Sauv’e – doktor chirurgii i sekretarz poselstwa angielskiego, Franeois Ponet – były genewski zegarmistrz, a w Polsce właściciel warsztatów jubilerskich i zegarmistrzowskich w Warszawie oraz cała plejada osób będących na służbie w wojsku polskim, sprawujących funkcję w poselstwach obcych państw przy dworze, guwernerów oraz właścicieli różnych masowo powstających warsztatów.

Gdańsk był drugim – obok Warszawy – miastem na ziemiach Rzeczypospolitej, w którym istniało wolnomularstwo. W roku 1764 masoni gdańscy skupili się w trzech placówkach, które nie miały bezpośredniego powiązania z ośrodkiem warszawskim. Tylko najstarsza loża “Trzech Pionów” mająca w 1763 roku dwudziestu czterech członków, utrzymywała luźne kontakty z lożą warszawską. Druga placówka – erygowana 5 grudnia 1763 roku pn. “Zu den Drei Pyramiden” (“Pod Trzema Piramidami”), tak samo jak pierwsza zależna była od berlińskiej loży “Trzech Pionów”, trzecia zaś loża “Zu den drei Steren” (“Pod Trzema Gwiazdami”), do której należeli patriotycznie nastawieni gdańszczanie, założona została 26 marca 1763 roku przez królewiecką lożę “Trzech Koron”.

W tym stanie rzeczy masoneria doczekała czasów stanisławowskich, w których nastąpił jej bujny rozwój. Złożyły się na to różne przyczyny. Nie bez znaczenia był pozytywny stosunek do masonerii nowego monarchy, który sam interesował się naukami tajemnymi i korzystał w tej materii z wiedzy Augusta Moszyńskiego, a także finansował niektóre masońskie przedsięwzięcia. W końcu sam został przyjęty do loży.

Z inicjatywy Augusta Moszyńskiego kilku członków “Towarzystwa Trzech Braci” posiadających wyższe stopnie, na zebraniu w mieszkaniu aktora francuskiej trupy artystycznej – Josse Rousseloisa, powołało do życia 15 sierpnia 1766 roku placówkę stopni wyższych, która na razie nie otrzymała żadnej nazwy. W następnym roku przemianowali ją na lożę “Cnotliwego Sarmaty”. Nowe oblicze nadał tej loży Fryderyk Alojzy Brűhl urządzając ją na wzór loży drezdeńskiej, której przewodniczył przed przyjazdem do Polski. Innowacja ta polegała na wprowadzeniu rytu Ścisłej Obserwy (tj. staroszkockiego – o dwudziestu siedmiu stopniach).

W związku z faktem, że w Wielkiej Loży było wielu Francuzów i Niemców, a loża miała pracować w języku polskim, nastąpiły tarcia między jej członkami. Pod wpływem przybyłego do Warszawy Toux'a de Salverte podzieliła się ona na trzy warsztaty: niemiecki “Trzech Braci”, francuski “Jedność Doskonała” i polski “Cnotliwy Sarmata". Napis “Ex uno tria in unum” wyryty na medalu ku czci Moszyńskiego wyrażał wzajemny stosunek między tymi lożami. Wielka Loża miała zwierzchnictwo nad mniejszymi. Loża “Cnotliwego Sarmaty” zaczęła się tytułować Wielką Lożą na Wielkim Wschodzie Polskim pod Wielkim Mistrzem Augustem Moszyńskim.

Na wieść o tym, następujące loże podległe obcym obediencjom poddały się placówce warszawskiej, bądź wydała ona dyplomy na otwarcie nowych lóż.

• Gdańsk – loża “Trzech Gwiazd”, do tego czasu zależna od królewieckiej loży “Trzech Koron”.

• Malbork – loża "Trzech Wież" zależna dotychczas od petersburskiej loży “Trzech Serc”.
• Białystok – z loży “Złotego Pierścienia” podległej dotychczas loży “Trzech Serc” w Petersburgu tworzy się loża “Przyjaźń”.
• Preszów (Węgry) – z loży “Doskonały Wędrowiec” założonej przez konfederatów barskich, która w niedługim czasie stała się “pramatką” wolnomularstwa w Siedmiogrodzie.
• Lwów – loża “Trzech Białych Orłów”

Wielka Loża założyła także pierwszą lożę adopcyjną dla pań, w której mistrzynią została Teresa z Ossolińskich Potocka, a członkiniami między innymi: Luiza Aloe, Anna z Rzewuskich Humiecka oraz córka księcia Karola Kurlandzkiego, żona barona Le Forta’a, Elżbieta z Czartoryskich Lubomirska.Wielka Loża nie tylko przyjmowała pod swoje zwierzchnictwo loże już istniejące, ale także wydawała dyplomy na zakładanie nowych lóż, tak żę w końcu 1770 roku miała ich osiem. Jako samodzielna pracowała tylko loża “Bon Pasteur”.

Wzrastała liczba członków w lożach a co się z tym wiąże coraz bardziej różnorodny stawał się ich skład społeczny. Oprócz arystokracji, cudzoziemców i wojskowych, w lożach spotykało się, – choć jeszcze bardzo nielicznie reprezentowanych – ludzi wolnych zawodów.

Loża “spraw” zwana później Wielką Kapitułą, składała się z dygnitarzy wielkiej loży. Miała ona za zadanie strzec czystości dogmatu i ceremoniału masońskiego. Potwierdzenie wiodącej roli wśród polskiej masonerii loży “Cnotliwego Sarmaty” nastąpiło w 1770 roku, kiedy to August Moszyński dostał “deskę rysunkową” z Londynu od Wielkiego Mistrza Prowincjonalnego lóż Zagranicznych – hrabiego De Vignoles, który w imieniu wielkiego Mistrza Angielskiego – Henryka de Beaufort potwierdził jego Wielkie Mistrzostwo Prowincjonalne w Królestwie Polskim. Loża “Cnotliwego Sarmaty” została zatwierdzona jako Wielka z prawem zakładania lóż symbolicznych w Rzeczypospolitej. “Było to już tylko potwierdzenie istniejącego de facto stanu. Wzywała ona także do połączenia się z metropolią angielską. Wielki Wschód Polski został uznany przez berlińską Wielką lożę “Trzech Glogbów”. Z kolei Wielki Wschód Francji zabiegł o obcięcie pod swoją obediencję lóż na terenie Rzeczypospolitej. Moszyński na pismo wschodu francuskiego odpowiedział tak energicznym protestem, – że ten odwołał swoje żądania “jako bezzasadne i których stosowanie w żadnym wypadku nie może być czynionym od Wielkiej Loży do podobnej Wielkiej Loży”.

Ta postawa Moszyńskiego wobec Wschodu Francuskiego i Londynu, świadczyła o wyraźnym nastawieniu wśród polskich masonów do niezależności, co było w pewnym stopniu odbiciem procesów ogólnej emancypacji społeczno – kulturowej, która zaczęła się dokonywać w Polsce.

Wolnomularstwo polskie, aczkolwiek niezbyt liczne, pozostawało więc suwerenne, choć wiadomo, że na taką suwerenność w ówczesnej Europie mogły sobie pozwolić tylko wolnomularskie potęgi. To suwerenne wolnomularstwo polskie do 26 lutego 1784 roku rządziło się Konstytucją Andersena z 1723 roku i statutem opracowanym przez de la Tie’vce’a w roku 1743 oraz statutem członków loży “Cnotliwego Sarmaty” opracowanym 4 sierpnia 1769 roku. Statut ten zawierał prawa kardynalne, prawa lóż pojedynczych, rytuał loży do przyjęcia poszczególnych stopni masońskich, loży bankietowej oraz kary i grzywny za wykroczenia “braci”. Rozwijający się tak prężnie ruch masoński uległ dezorganizacji ze względu na wydarzenia polityczne. W kraju zawiązała się Konfederacja Barska, która wywołała wojnę domową, a w konsekwencji pierwszy rozbiór Polski. Masoni – jako ludzie biorący czynny udział w tych wypadkach – nie mieli czasu ani możliwości kontynuowania prac lożowych. Już w 1771 roku członkowie loży “Cnotliwy Sarmata” dla zachowania ciągłości pracy mularskiej weszli do innych lóż. Inne placówki stopniowo zawieszały swoją działalność, albo weszły pod inne obediencje. W tym czasie Moszyński opuścił Warszawę.

Za sprawą Alojzego Fryderyka Brűhla ponownie wrócił do Polski ryt Ścisłej Obserwy. Wobec zamarcia polskiej obediencji, Ścisła Obserwy uznała za możliwe włączenie Rzeczypospolitej do swojego systemu organizacyjnego. W czerwcu 1772 roku zjazd tej formacji w Kohloo w Saksonii ustanowił nową jednostkę terytorialno – administracyjną –Diecezję Polską, a jej przedprzeorem mianował wspomnianego już Brűhla. W połowie 1773 roku Brűhl wrócił do Warszawy i porozumiał się z niektórymi członkami dawnych, lóż warszawskich: niemieckiej “Trzech Braci” i francuskiej “Jedności”. 15 września tego roku członkowie tych lóż zgromadzili się na wspólnym posiedzeniu i utworzyli nową lożę – “Karola pod Trzema Hełmami”. Brűhl został Generalnym Wizytatorem Diecezji Polskiej i od razu narzucił polskiej masonerii zasady, którymi miała się kierować.

1. Uznanie zwierzchowności wolnomularskiej w osobie księcia Ferdynanda Brunszwickiego – jako Wielkiego Mistrza Lóż Zjednoczonych.
2. Uznanie hrabiego Brűhla Wizytatorem Generalnym, naznaczonym przez księcia Ferdynanda Brunszwickiego.
3. Uznanie wszystkich urzędników, których Brűhl mianuje w lożach.
4. Podporządkowanie się wszelkim nakazom, które wyda Generalny Wizytator.
5. Na posiedzeniach lóż trzech pierwszych stopni należy nosić ubiór odpowiadający tymże stopniom bez żadnych zagranicznych ozdób.
6. Opłacać regularnie składki zwyczajne, miesięczne i roczne.
7. Poddać się prawom i nakazom obowiązującym w masonerii rytu templariuszowskiego.

Do 1778 roku Ścisła Obserwa nie poczyniła większych postępów, zwiększyła się tylko liczba członków tej loży. W tym samym roku powstała w Krakowie druga tego typu placówka pn. “Namiestnicza pod Trzema Hełmami” mistrzostwa pułkownika wojska polskiego Karola Bousquet du Laurensa.

Sytuacja taka wzbudziła niezadowolenie wśród większości wolnomularzy. Francuzi, dla których język niemiecki używany w loży “Karola pod Trzema Hełmami” stanowił barierę rozpoczęli starania o własny warsztat i w końcu 1776 roku założyli francuskojęzyczną lożę “Doskonałego Milczenia” (“La Parfaite Silence”), a dostawszy od Wielkiego wschodu Francji stosowny przywilej, oficjalnie instalowali ją 15 listopada 1778 roku. Miała ona prawo zakładania lóż symbolicznych. Równocześnie, w tym samym roku Francuzi lwowscy rozpoczęli pracę w “Doskonałej Równości” zależnej od obediencji francuskiej.

Ponowne ożywienie stagnacyjnej atmosfery w Ścisłej Obserwie spowodował w 1779 roku wojewodzie poznański Jan Nepomucen Poniński. Otrzymawszy za granicą wyższe stopnie tego rytu, zaczął w Polsce występować jako emisariusz kierownictwa V Prowincji Ścisłej Obserwy w Strasburgu. Powołując się na pełnomocnictwo do zakładania placówek tej obediencji w Rzeczypospolitej, uformował dziesięcioosobową Prefekturę będącą kierowniczą komórką reprezentowanego przez niego rytu. Następnie z ich dawnych i nowo przyjętych członków reaktywował dwie loże - “Cnotliwego Sarmaty” i “Trzech Braci”. W wyniku takiego obrotu sprawy doszło do fuzji grupą Brűhla, która reprezentowała taki sań ryt, tylko, że bratniej VII Prowincji. Siedmiu Członków Prefektury Ponińskiego weszło w skład Kapituły “Trzech Hełmów”, którą podniesiono do godności Wielkiej Loży. W miejsce lóż symbolicznych reaktywowanych przez Paonińskiego 22 marca 1780 roku utworzono trzy nowe:

1. Polskojęzyczną – “Augusta pod Cnotliwym Sarmatą” mistrzostwa Moszyńskiego.
2. Niemieckojęzyczną – “Alojzego pod Obosiecznym Mieczem” mistrzostwa Brűhla.
3. Francuskojęzyczną – “Jana pod Gwiazdą Biegunową” mistrzostwa Ponińskiego.

Przeciwnicy Ścisłej Obserwy, wśród których główną rolę odegrali: baron inflancki – Karol Henryk Heyking, ekskonfederat barski i czołowy wolnomularz Rzeczypospolitej Szlacheckiej oraz Jan Łukasz Toux – pensjonariusz królewski, powołali do życia 30 kwietnia 1774 roku prawno – mularskie “Towarzystwo Przyjaciół Doświadczonych”. Wśród członków tego “Towarzystwa” były takie osobistości jak: Jerzy Wielhorski – wychowanych w kulturze francuskiej szambelan królewski – syn Michała, jednego z przywódców konfederacji barskiej; Jerzy Hylzen – wojewoda mścisławski, jeden z najbogatszych ludzi na Litwie; Jan Potocki – brat przyszłych Wielkich Mistrzów Ignacego i Stanisława Kostki; Mateusz Zyniew – starosta berznicki i książę Mikołaj Radziwił – były konfederat, pułkownik wojska litewskiego; Andrzej Mokronowski – w tym czasie generał, były major regimentu dragonów króla Stanisława Leszczyńskiego wraz, z którym opuścił Polskę, inicjowany jeszcze we Francji a obecnie strażnik królewski; Andrzej Ogiński – miecznik litewski i marszałek sejmu w 1776 roku; Eliasz Aloe – sekretarz poselstwa polskiego w Berlinie; Józef Zajączek – ekskonfederat barski.

Zwiększająca się ilość członków w “Towarzystwie” pozwoliła na rozbudowanie sieci organizacyjnej. W 1776 roku został utworzony “Zakon Rycerzy św. Karola” podzielony na dwie komandorie: warszawską pod przewodnictwem Touxa i wileńską z Mateuszem Zyniewem na czele. W dalszej działalności “Towarzystwo” powołało do życia w 1778 roku Wyższą Radę Szkocką Wielkiego Wschodu Polskiego. Miała ona stanowić namiastkę przyszłego suwerennego ośrodka kierowniczego całej obediencji. Wyższa Rada zwróciła się do berlińskiej loży “Royal York” z prośbą o przywilej założenia w Warszawie loży według angielskich ustaw. Otrzymawszy to przyzwolenie “bracia” instalują lożę “Gwiazda Północna”, którą 20 grudnia 1778 roku przemianowali na “Katarzynę pod Gwiazdą Północną”, a wileńską komandorię Mateusz Zyniew przekształcił w lożę “Dobrego Pasterza”.

Wspomniana już Wyższa Rada Szkocka nadała Józefowi Hylzenowi godność Wielkiego Mistrza, którą potwierdziła Metropolia Londyńska datowaną 4 kwietnia 1780 roku i podpisaną przez księcia Jerzego Montegnu “deską rysunkową”. Potwierdziła ona tytuł Józefa Hylzena jako Wielkiego Mistrza Prowincjonalnego w Polsce z władzą zwierzchnią nad wszystkimi lożami Rzeczypospolitej oraz prawem zakładania nowych lóż. Z inicjatywy wileńskiej loży “Dobrego Pasterza” zawiązała się – pod władzą warszawskiej placówki – “Katarzyna pod Gwiazdą Północną” – polsko – litewska unia masońska.

Na dalsze losy zapoczątkowanej unifikacji duży wpływ wywarł Ignacy Potocki – wielki pisarz litewski prezes Rady Nieustającej, który na zebraniu masońskim w dniu 16 lutego 1780 roku został wybrany – w miejsce Hylzena – Wielkim Mistrzem. Objęcie przez Ignacego Potockiego, który prowadził walkę z lożami obediencji niemieckiej, kierownictwa oraz przekształcenie “Katarzyny pod Gwiazdą Północną” w Wielką Loże, spowodowało odpływ adeptów ze Ścisłej Obserwy do rywalizującego z nią proangielskiego odłamu, rok 1781 był rokiem, w którym na ziemiach polskich przestał funkcjonować ryt templariuszowski. Między Innymi przyczynił się do tego tarcia wewnątrz kierownictwa tego rytu. Wielki Mistrz całego systemu nakazał z dniem 15 lipca 1781 roku zawieszenie działalności wszelkich komórek Ścisłej Obserwy. Czołowi działacze tego systemu w Polsce, jak członkowie Prefektury – Mateusz Zyniew i Michał Kazimierz Ogiński już wcześniej odeszli do rywalizującego proangielskiego odłamu, a w jakiś czas później uczynił to samo Kazimierz Nestor Sapieha. Inni członkowie, jak Kacper Rogaliński i August Moszyński oraz Alojzy Fryderyk Brűhl, – który ostatecznie wyjechał do Saksonii, usunęli się z działalności wolnomularskiej. Przyczyny upadku Ścisłej Obserwy w Polsce były złożone, generalnie jednak świadczyły o wygasaniu po I rozbiorze wpływów niemiecko-saskich i zastępowaniu ich francuskimi, mniejszym zaś stopniu angielskimi.

Na posiedzeniu masońskim odbytym 27 grudnia 1781 roku Wielkim Mistrzem ponownie wybrano Ignacego Potockiego, a “Katarzynę pod Gwiazdą Północną” oficjalnie instalowano jako Wielką Lożę. Obok wielkiego Mistrza wybrano wielkich urzędników, którymi zostali: Michał Ogiński - hetman litewski, Adam Kazimierz Czartoryski i Karol Henryk Heyking – wielkimi namiestnikami, natomiast Jerzy Wielhorski, Jan Potocki i pisarz wielki koronny Kazimierz Rzewuski - wielkimi dozorcami; zaś wielkimi mówcami - Michał Borch - syn kanclerza koronnego oraz Maurycy Glayre - sekretarz królewski; zastępcą wielkiego mówcy został dwudziestodwuletni Julian Ursyn Niemcewicz. Sekretarzem został Eliasz Aloe będący jednocześnie sekretarzem w Radzie Nieustającej.

Potocki jako wielki mistrz przedstawił zgromadzonym ustawę masońską z 1769 roku, którą miało się rządzić polskie wolnomularstwo. Według niej władzę najwyższą i miała sprawować Wlelka Loża, składająca się z mistrzów, dozorców i urzędników lóż symbolicznych oraz urzędników Wielkiej Loży. Ta ostatnia miała odbywać posiedzenia dwa razy do roku, decyzje miały być zatwierdzone większością głosów, raz do roku miały być przeprowadzone wybory na wszystkie urzędy. Członkinie wyższych stopni zgromadzeń w “Katarzynie pod Gwiazdą Północną” tworzyli kapitułę Dogmatyczną czuwającą nad doktryną i ceremoniałem masońskim. Lożę poznańską “Stałość Uwieńczona”, zatwierdzono, jako lożę prowincjonalną dla Wielkopolski z prawem zakładania lóż symbolicznych w całej prowincji oraz zakładania kapituł w stopniu czwartym i piątym.

Natomiast w Wilnie ustanowiono dla Wielkiego Księstwa Litewskiego lożę prowincjonalną “Doskonałą Jedność”. Loża ta miała takie same przywileje jako poznańska. Wielkim litewskim mistrzem prowincjonalnym został hetman litewski Michał Ogiński.

Tak prężnie rozwijający się w przedostatnim dziesięcioleciu istnienia Rzeczypospolitej Szlacheckiej ruch wolnomularski kierował się zasadą, “… iż żadna władza masońska nie może otwierać lóż w kraju, gdzie uznana jest już inna władza”.

Trwały również przygotowania do ogłoszenia nowej ustawy. Na sesji masońskiej 13 stycznia 1785 roku utworzono cztero komisje; skarbową, policji, kancelaryjną i adopcyjną. Miały one zająć się opracowaniem poszczególnych rozdziałów nowej ustawy. Z powierzonego im zadania wywiązały się bardzo dobrze i już na sesji w dniu 13 maja 1733 roku przedłożyła projekty nowej ustawy. Dalsze prace nad nią przerwał nagły wyjazd Potockiego, który po śmierci żony Elżbiety ( 22 kwietnia 1733 roku) raz z sekretarzem Eliaszem Aloe udał się zagranicę. Z Wiednia nadesłał pisemną rezygnację z wielkiego mistrzostwa, motywując ją zamiarem dłuższego pozostania za granicą.

Wielkiego mistrza kolejno zastępowali wielcy dozorcy; Jerzy Wielhorski i Kazimierz Rzewuski. Prace nad opracowaną konstytucją przeciągały się. Powodem tego była nieudolność wielkich dozorców i opozycja niektórych lóż warszawskich. Ignacy Potocki chciał nadać Kapitule Najwyższej duże uprawnienia, co miało spowodować daleko posuniętą centralizację obediencji. Opozycjoniści - zwolennicy królewscy znajdujący się w większości proponowali daleko posunięta autonomię lóż. Ostateczną redakcję konstytucji powierzono tajnemu radcy królewskiemu Maurycemu de Glaire. Wraz z Ignacym Tańskim, Janem Pawłem Łuszczewskim i Józefem Oresttim opracował on definitywną redakcję tekstu konstytucji, który 19 lutego 1784 roku zatwierdziła Najwyższa Kapituła.