W tekstach starogreckich historia oznacza badanie, relację o badaniu, jak i dokładny opis rzeczy. Stopniowo pojęcie to zaczęto wiązać z dziejami, czyli tym, co działo się w przeszłości. W średniowieczu z tak rozumianymi dziejami utożsamiano takie terminy, jak roczniki czy kroniki, bowiem termin historia oznaczał coś współczesności, obserwowanego, aktualnego. Ewolucja dzisiejszego pojęcia historii, oznaczającego zarówno dzieje, jak i relację o nich, dokonała się w czasach nowożytnych i była w różnych językach różna. W języku angielskim jest jeden termin history, w języku niemieckim podstawowe znaczenie ma wywodzący się od "dziania się" (geschehen) termin Geschichte. W języku polskim są 2 terminy: dzieje i historia, przy czym ten ostatni uzyskał znaczenie ogólniejsze, obejmując także dzieje. Teoretycy historii już w XVIII wieku (m.in. G.W.F. Hegel) wyraźnie odróżniali historię jako res gestae ['dzieje'] i historię jako historia rerum gestarum ['historia dziejów']. Historia jako res gestae występuje w różnym stopniu ogólności: jako historia świata, kontynentu, kraju, narodu, regionu, miejscowości i jako historia określonych dziedzin przeszłej rzeczywistości (a więc historia gospodarcza, polityczna, wojskowa, kultury, nauki, sztuki itd.), określonych typów zdarzeń czy procesów (np. rewolucji), określonych aspektów życia ludzi w przeszłości (np. strachu) i wreszcie jako ogólna refleksja nad przeszłością (tzn. jako filozofia historii, teoria procesu histotycznego itp.). Istnieje ona jedynie za pośrednictwem historii w rozumieniu myśli o res gestae. Przeszłość "dla ludzi" istnieje tylko wówczas, gdy jest przedmiotem myśli o niej. Istnienie przeszłości (dziejów) poprzez myślącego o niej człowieka przybiera postać:

1. Pamięci (indywidualnej i zbiorowej) o tym, co było.

2. Świadomości historyczna, czyli uświadamiania czy przeżywania historii (czego formą jest tradycja, czyli coś, co przeszłość "przekazała" ludziom, a ci zachowali w pamięci oraz uczynili przedmiotem swej świadomości historycznej), co jest jednym z zasadniczych składników świadomości narodowej.

3. Historiografii, czyli świadomego, coraz bardziej wyspecjalizowanego zapisywania, wyjaśniania i oceniania tego, co zdarzyło się w przeszłości.

Różne cele w różnych okresach historycznych przyświecały tym wysiłkom: wyciąganie z przeszłości przykładów do działań (historia magistra vitae), uzasadnianie interesów i dążeń jednostek, państw, narodów, organizacji religijnych i wreszcie tworzenie wiedzy naukowej o przeszłości. Do realizacji celów naukowych są niezbędne różne metody badawcze, zwłaszcza zaś krytycyzm w stosunku do źródeł histrycznych i umiejętność rozróżnienia mniej i bardziej ogólnych płaszczyzn procesu historycznego, czyli wiązania jednostkowych faktów z większymi strukturami i procesami. Osią różnych filozofii historii jest odpowiedź na pytanie o mechanizm (siły sprawcze) procesu historycznego. Oscyluje ona między przekonaniem, że proces histryczny (dzieje historii) jest niezależny od ludzkich decyzji i działań, bowiem decydują o nim jakieś siły, na które ludzie nie mają wpływu (opatrzność, samorealizujący się postęp, czynnik ekonomiczne itd.) a przekonaniem, że o biegu historii decyduje wola wybitnych jednostek (jak w koncepcji Th. Carlyle'a). Różne koncepcje przypisują zatem różną rolę świadomym i celowym działaniom ludzkim.